Riikkaidgaskasaš soahpamušat

Suopma lea ratifiseren siviila- ja politihkalaš vuoigatvuođaid guoski oktasašsoahpamuša (KP-soahpamuš) jagi 1976. KP-soahpamuš lea Suoma riektevuogádaga oassi, ja lea fámus lágadásis ja daninassii njuolgga heiveheamis ja maiddái čadni riektegeavat. KP-soahpamuša ollašuhttima gohcá ON:id olmmošriektekomitea. Soahpamuša mielde maiddái priváhtaolbmot sáhttet váidalit olmmošriektekomiteai KP-soahpamuša rihkkumušain.

Soahpamuša 1 artihkal dáhkida buot álbmogiidda iešmearridanvuoigatvuođa, man vuođul sii mearridit friija iežaset politihkalaš doaladuvvamis ja ollašuhttet friija ekonomalaš, sosiálalaš ja čuvgehuslaš diliid ovddideami. Olmmošriektekomitea lea nannen, ahte soahpamuša 1 artihkal guoská maiddái eamiálbmogiid.

KP-soahpamuša 27 artihkkala mielde daid stáhtain, gos leat álbmotlaš, oskkoldatlaš dahje gielalaš vehádagat, de dakkár vehádagaide gullevaš olbmuin ii oaččo gieldit vuoigatvuođa ovttas joavkku eará lahtuiguin návddašit iežaset kultuvrras, dovddastit ja ollašuhttit iežaset oskku dahje geavahit iežaset giela. Artihkal sihkkarastá sámiid vuoigatvuođa návddašit ovttas joavkkuin iežaset kultuvrras.

Olmmošriektekomitea lea KP-soahpamuša 27 artihkkala tulkoma oasil geahččan, ahte njuolggadusas dárkkuhuvvon gieldin sáhttá leat ovdamearkan dakkár eatnamiin dahje luondduriggodagain gilvaleaddji geavaheapmi, mii eastá eamiálbmogiid ealáhusaid ceavzima guovllus. ON:id olmmošriektekomitea jagi 1994 addin oktasaškommeantta nr 23 (50)  mielde soahpamuša artihkal 27 eaktuda sátnehámis fuolakeahttá maiddái positiivvalaš sierradoaimmaid vehádahkii gullevaš kulturvuoigatvuođaid suodjaleami várás. Oktasaškommeantta mielde eamiálbmogiid kulturhápmi gehččojuvvo, ahte dat gokčá maiddái sin eallinvuogi, mii vuođđuduvvá eanageavaheapmái, ja árbevirolaš ealáhusaid nugo meahcástusa, guolástusa ja boazodoalu. Kultuvrra suodjaleapmi eaktuda maiddái, ahte vehádatservošiid ovddasteaddjit ožžot beaktilit oassálastit mearrádusbargamii, mii váikkuha sidjiide.

Suopma lea ratifiseren ekonomalaš, sosiálalaš ja čuvgehuslaš vuoigatvuođaid guoski oktasašsoahpamuša (TSS-sopimus) jagi 1976. Soahpamuša ollašuhttima gohcá ekonomalaš, sosiálalaš ja čuvgehuslaš vuoigatvuođaid komitea. Suopma lea ratifiseren soahpamuša válljenvuloš beavdegirjji ovttaskas váidalusain ja dat bođii fápmui 30.4.2014. Váidalusaid sáhttet bargat priváhtaolbmot dahje priváhtaolbmuid joavkkut, geat čuoččuhit, ahte guoskevaš soahpamušriika lea loavkidan sin oktasašsoahpamušas dovddastuvvon ekonomalaš, sosiálalaš ja čuvgehuslaš vuoigatvuođaid (2 artihkal). Váidalusat bargojuvvojit TSS-komiteai (1 artihkal).

Soahpamuša artihkal 1 lea seammalágan KP-soahpamuša 1 artihkkaliin, ja dain dáhkiduvvo álbmogiidda iešmearridanvuoigatvuođa.

Soahpamuša artihkal 15 dáhkida juohkehažžii vuoigatvuođa oassálastit kultureallimii, návddašit dan ovdduin sihke návddašit suojis, mii lea addon vuoiŋŋalaš ja materiálalaš ovdduide guoskkadin dieđalaš, čálalaš dahje dáiddalaš buktagiid.

Jagi 1970 ratifiserejuvvon  buotlágan nállevealaheami heaittiheami guoski riikkaidgaskasaš oktasašsoahpamuš (CERD) suodjala ovttaskas olbmuid vealaheamis, mii vuođđuduvvá etnihkalaš sohkaduogážii. Soahpamuša ollašuhttima gohcá nállevealahankomitea.

Soahpamuša 1 artihkal gieldá vealaheami, mii vuođđuduvvá nállái, liikeivdnái, sohka- dahje etnihkalaš sohkaduogážii. Artihkkala mielde nállevealaheapmin ii galgga geahččat dakkár sierranas doaibmabijuid, maid dárkkuhussan lea sihkkarastit dáid joavkkuid ja ovttaskas olbmuid ovttalágan vuoigatvuođaid ja vejolašvuođaid návddašit ja geavahit olmmošvuoigatvuođaid ja vuođđofriijavuođaid. Soahpamuša 2 artihkkala mielde stáhtat galget álgit doaibmabijuide nállevealaheami heaittiheami várás,  ja gieldin dihte nállevaššái oalgguheami (artihkal 4).

Suopma searvvai mánáid vuoigatvuođaid oktasašsoahpamuššii jagi 1991. Soahpamuša čuovvuma ja máná vuoigatvuođaid ollašuvvama čuovvu ON:id máná vuoigatvuođaid komitea. Soahpamuš guoská vuollái 18-jahkásaččaid. Suomas mánáid vuoigatvuođaid ollašuvvama čuovvu ja ovddida mánáidáittardeaddji.

Soahpamuša 30 artihkal lea seamma sisdoallosaš go KP-soahpamuša 27 artihkal. Artihkkala mielde eamiálbmogii gullevaš mánás ii oaččo gieldit vuoigatvuođa návddašit ovttas joavkku eará lahtuiguin iežas kultuvrras, dovddastit ja ollašuhttit iežas oskku dahje geavahit iežas giela. Soahpamuša 2 artihkal gieldá mánáid vealaheami ee. sin giela ja sohkaduogáža vuođul.

Soahpamuša 17 artihkkala mielde stáhtat galget dáhkidit, ahte mánát ožžot dieđuid máŋggain sierra gálduin. Stáhtat galget roahkasmahttit mediaid giddet erenomáš fuopmášumi eamiálbmotmánáid gielalaš dárbbuide.

Soahpamuša 29 artihkkala mielde mánáid oahpahus galgá vuođđuduvvat ee. olmmošvuoigatvuođaid ja vuođđofriijavuođaid sihke ON:id vuođđogirjji prinsihpaid gudnejahttima ovddideapmái ja gudnejahttima buorideapmái máná vánhemiid, iežas čuvgehuslaš identitehta, giela ja árvvuid hárrái.

Oktasašsoahpamuš, mii gieđahallá nissoniid buotlágan vealaheami heaittiheami, ratifiserejuvvui Suomas jagi 1986. Soahpamuša ollašuhttima gohcá komitea, mii gieđahallá nissoniid olggušteami heaittiheami. Soahpamuš ii sisttisdoala erenomážit eamiálbmotnissoniid guoski mearrádusaid, muhto soahpamuša ollašuhttima gohcci komitea lea ávžžuhusainis gidden erenomážit fuopmášumi eamiálbmotnissoniid ovttaláhkásaš vejolašvuođaide oassálastit servodateallimii ja oažžut dásseárvosaš bálvaleami ja meannudeami.

Soahpamuš gieldá nissoniid olggušteami ja geatnegahttá buoridit nissoniid dásseárvvu ollašuvvama.

Biologalaš máŋggahámatvuođa guoski oktasašsoahpamuš bođii Suomas fápmui jagi 1994. Soahpamuša ollašuhttima ii goze sierra komitea, mii spiehkkasage dien láhkai olmmošriektesoahpamušain. Soahpamuša ollašuhttima čuovvuma ja soahpamuša ovddideami dihte soahpamuša ratifiseren stáhtat (oassebealit) dollet guovtte jagi gaskkaid oassebeallečoahkkimiid. Soahpamuša ollašuhttin čuvvojuvvo stáhtaid raporttaid bokte. Suomas soahpamuš ollašuhtto luonddusuodjalanláhkaásaheamis sihke stáhtaráđi dohkkehan biodiversitehtastrategiija ja dan doarju doaibmanprográmma vehkiin.  Soahpamuša ollašuhttima ovddidit ng. biodiversitehtabargojoavku, mii čohkiida sierra čanusjoavkkuid ovddasteaddjiin, sihke dan vuollásaš artihkkala 8(j)-áššedovdibargojoavku.

Suomas soahpamuša artihkkalat, mat gieđahallet eamiálbmot- ja báikkálašservošiid, gusket sámiid.

Soahpamuša artihkal 8(j) geatnegahttá, ahte Suoma gudnejahttá, suodjala ja bajásdoallá sámiid  biologalaš máŋggahámatvuođa suodjaleami ja suvdilis geavaheami dáfus mearkkašahtti diđolašvuođa, ja maiddái doarju dán diđolašvuođa, innovašuvnnaid ja geavadiid geavaheami bokte ožžojuvvon ávkkiid dássebeallalaš juohkima. Artihkal 10(c) eaktuda, ahte Suopma suodjala ja doarju dakkár biologalaš resurssaid árbevirolaš anu árbevirolaš kulturdábiid mieldásaččat, mat heivejit suodjaleami ja suvdilis geavaheami gáibádusaide.

Nagoya beavdegirji genariggodaga oažžumis ja ávkkiid vuoiggalaš juohkimis dohkkehuvvui jagi 2010 biodiversitehtasoahpamuša oassebeallečoahkkimis. Beavdegirji dievasmahttá biodiversitehtasoahpamuša artihkkala 17, mii gieđahallá maiddái genariggodaga oažžuma ja ávkkiid juohkima sihke artihkkala 8(J), mii gieđahallá eamiálbmogiid ja árbevirolaš eallinhámi mielde ealli báikkálašservošiid árbevirolaš dieđu, mii laktása luonddu máŋggahámatvuhtii. Suopma vuolláičálii beavdegirjji jagi 2011, beavdegirji bođii fápmui 2014 ja Suomas bođii Nagoya beavdegirjji oassebealli jagi 2016 genariggodatlága fápmuiboahtima maŋŋá.

Nagoya beavdegirji lea dehálaš eamiálbmogiidda. Beavdegirjji láidehusas stáhtat noterejit ON:id eamiálbmogiid vuoigatvuođaid guoski julggaštusa. Beavdegirjji artihkkalat 5, 6 7, 11 ja 12 gieđahallet erenomážit eamiálbmogiid vuoigatvuođaid. Beavdegirjji mielde eamiálbmogiid hálddus leahkki genariggodahkii laktáseaddji árbevirolaš dieđu sáhttá geavahit dušše eamiálbmoga ovdamiehtama vuođul dahje dohkkeheami bokte, ja das ožžojuvvon ávkkiid galgá juohkit vuoiggalaččat.

Suopma ratifiserii  ILO:a oktasašsoahpamuša nr 111 jagi 1970 ( SopS 63/1970). Soahpamuš lea dohkkehuvvon jagi 1958. Soahpamuš gieđahallá vealaheami gildosa bargomárkaniin ja ámmáhis bargama oktavuođas. Soahpamuš gieldá vealaheami, mii vuođđuduvvá ee. etnihkalaš sohkaduogážii, bargomárkaniin ja ámmáhis bargama oktavuođas ( 1 artihkal). Soahpamuša artihkkala 5 mielde sierra suodjalan- ja veahkehandoaibmabijuid, maidda galgá álgit ILO:a soahpamušaid dahje ávžžuhusaid geažil, ii galgga doallat vealaheapmin. Lassin seamma artihkkalis namalassii mearriduvvo, ahte vealaheapmin ii galgga doallat dakkár sierradoaibmabijuid, mat leat anolaččat dakkár olbmuid dárbbuid sihkkarastima dihte, geat dárbbašit sierra veahki dahje doarjaga ovdamearkan kultuvrralaš sajádaga vuođul.

Suoma EU:a searvansoahpamuša lassibeavdegirji nr 3 gieđahallá sámiid vuoigatvuođaid. Beavdegirji lea EU:a vuođđosoahpamuša oassi elege ng. Lissabon soahpamuš. Beavdegirji dovddasta, ahte Suomas, Norggas ja Ruoŧas leat álbmotlaš ja riikkaidgaskasaš vuoigatvuođa vuođul anus geatnegasvuođat ja čatnasumit sámiid ektui. Soahpamušoassebealit maiddái vuhtiiváldet, ahte Suopma, Norga ja Ruoŧŧa leat čatnasan sámiid ealáhusaid, giela, kultuvrra ja eallinvuogi seailluheapmái ja ovddideapmái ja gehččet, ahte árbevirolaš sámekultuvra ja sámeealáhusat leat gitta luondduealáhusain, nugo boazodoalus, sámiid árbevirolaš ássanguovlluin. Lassibeavdegirjji 1 mielde dan easttekeahttá, mii EY:a vuođđudansoahpamušas mearriduvvo, sámiide oažžu mieđihit oktovuoigatvuođaid boazodoaluin bargamii árbevirolaš sámeguovlluin. Soahpamuša artihkkala 2 mielde beavdegirjji sáhttá viiddidit nu, ahte guoská sámiid earáge oktovuoigatvuođaid, mat laktásit árbevirolaš sámeealáhusaide, daid vuostásaš ovdáneami vuhtiiváldima várás.

Eurohpa ráđi olmmošriektesoahpamuš dohkkehuvvui jagi 1950 ja dat bođii fápmui jagi 1953. Soahpamuš lea dievasmahtton ja rievdaduvvon lassibeavdegirjjiin. Soahpamuš guoská Eurohpa ráđi lahttoriikkaid. Eurohpa ráđđái gullet 47 stáhta, main 28 Eurohpa uniovnna lahttoriikka. Eurohpa ráđđi lea politihkalaš ja olmmošriekteorganisašuvdna.

Soahpamuššii searvan stáhtat čatnasit dáhkidit sin lágageavahanváldái gullevaš juohke olbmui soahpamušas sihkkaraston vuoigatvuođaid ja friijavuođaid. Olmmošriektesoahpamušas sihkkaraston vuoigatvuođat gullet nappo buohkaide, maiddái olgoriikalaččaide fuolatkeahttá das, leatgo sii man nu eará Eurohpa ráđi lahttoriikka álbmotlahtut. Soahpamuša ollašuhttima gohcá Eurohpa ráđi olmmošriekteduopmostuollu, mii čoavdá ovttaskas váidalusaid.

Soahpamuša 8 artihkkala mielde juohkehaččas lea vuoigatvuohta priváhta- ja bearašeallima suodjái. Soahpamuša 14 artihkkala mielde gildojuvvo olggušteapmi. Eurohpa olmmošriekteduopmostuollu lea tulkon soahpamuša 14 artihkkala. Thlimmenos-dáhpáhusas jagi 2000 duopmostuollu lea čoavdán, ahte 14 artihkkala mieldásaš vuoigatvuohta leat boađikeahttá olgguštuvvot olmmošriektesoahpamušas sihkkaraston vuoigatvuođaid návddašeamis loavkiduvvo, go stáhtat meannudit eará láhkai seammalágan diliin leahkki olbmuiguin almmá objektiivvalaš ja govttolaš vuođustusa haga. Vuoigatvuohta leat boađikeahttá olgguštuvvot olmmošriektesoahpamušas sihkkaraston vuoigatvuođaid návddašeamis loavkiduvvo maiddái, go stáhtat almmá objektiivvalaš ja govttolaš vuođustusa haga biehttalit meannudeamis eará láhkai olbmuiguin, geat leat mearkkašahtti vugiin earálágan dilis.

Álbmotlaš vehádagaid suodjaleami guoski oktasašsoahpamuš ratifiserejuvvui Suomas jagi 1998. Soahpamuša ollašuhttima čuovvu áššedovdiin čohkiidan ráđđeaddi komitea. Komitea addá ávžžuhusaidis soahpamuša ollašuhttima várás ministtarráđđái. Ministtarráđđi addá komitea ávžžuhusaid vuođul ávžžuhusaid lahttoriikkaide soahpamuša ollašuhttima várás. Soahpamuš gieđahallá álbmotlaš vehádagaid gielalaš ja kultuvrralaš vuoigatvuođaid. Sápmelaččat gehččojuvvojit álbmotlaš vehádahkan soahpamuša oktavuođas nugo ovdamearkan románat ja maiddái suomaruoŧŧelaččat.

Soahpamuša viđát artihkkalis soahpamušoassebealit čatnasit dasa, ahte ovddidit diliid, mat leat dárbbašlaččat, vai álbmotlaš vehádagaide gullevaš olbmot sáhttet bajásdoallat ja ovddidit kultuvrraset sihke seailluhit identitehtaset dehálaš vuođđoáššiid: sin oskkoldaga, giela, árbevieru ja kulturárbbi. Artihkal maiddái eaktuda, ahte stáhtat suodjalit álbmotlaš vehádagaid eahpedáhtolaš assimileremis. Artihkal 6 eaktuda, ahte stáhta álgá doaibmabijuide dakkár olbmuid suodjaleami várás, geat sáhttet gártat vealaheami dahje bahámielatvuođa vuollái ee. etnihkalaš sohkaduogáža ja giela vuođul. Soahpamuša artihkal 10 dáhkida sápmelaččaide vuoigatvuođa geavahit sámegiela priváhta oktavuođain ja almmolaččat, njálmmálaččat ja čálalaččat ja maiddái oahppat gielaset (artihkal 14). Álbmotlaš vehádahkii gullevaš olbmos lea maiddái vuoigatvuohta geavahit iežasgielat namaid (11 artihkal). Stáhtat galget maiddái álgit doaimmaide oahpahusa ja dutkama suorggis álbmotlaš vehádagaid kultuvrra, historjjá, giela ja oskkoldaga guoski dieđu gáhttema várás.

Ráđđeaddi komitea lea olggosaddán golbma temáhtalaš oppalaškommeantta soahpamušriikkaid mearreáigeraporttaid ja komitea fuopmášumiid vuođul. Almmolaškommeanttat leat dárkkuhuvvon rávan rápmaoktasašsoahpamuša ollašuhttima várás.

Almmolaškommeanta 1: skuvlen

Almmolaškommeanta 2: oassálastin

Almmolaškommeanta 3: gielalaš vuoigatvuođat

Guvllolaš ja vehádatgielaid guoski Eurohpalaš vuođđogirji bođii fápmui Suomas jagi 1998. Soahpamuša mihttomearrin lea suodjalit smávva gielaid, mat leat jávkamin, ja maid soahpamušriikkaid álbmotlahtut árbevirolaččat geavahit iežaset riikkain. Vuođđogirji ii nappo guoskka ovdamearkan sisafárrejeaddjiid gielaid. Soahpamuša ollašuhttima čuovvu áššedovdikomitea, mii addá ávžžuhusaidis Eurohpa ráđi ministtarkomiteai. Komitea addá ávžžuhusaid lahttoriikkaide soahpamuša ollašuhttima várás.

Soahpamuša artihkkalis 7 stáhtat čatnasit láhčit dakkár dili, mii dahká vejolažžan vehádatgiela seailuma, ja čatnasit maiddái heaittihit ráddjehusaid, mat estet vehádatgielaid ceavzima. Sierradoaimmat, mat gusket guovllugielaid dahje vehádatgielaid, eai gehččojuvvo olbmuid, geat hállet viidásabbot geavahuvvon gielaid, vealaheapmin, jos dáid doaimmaid ulbmilin lea ovddidit dásseárvvu guoskevaš giela geavaheaddjiid ja eará álbmoga gaskkas dahje juo dárkkuhussan lea áššálaččat vuhtiiváldit dáid gielaid sierrasajádaga. Artihkal eaktuda, ahte stáhtat fuolahit das, ahte dálá dahje ođđa hálddahuslaš ráját eai eastte vehádatgiela ovddideami.

Artihkal 8 eaktuda, ahte vehádatgielat olbmuide lea fállun iežasgielat skuvlen ovda-, vuođđo-, nuppi dási ja allaskuvlaoahpahusas, ja ahte sihkkarastojuvvo historjjá ja kultuvrra oahpahus, mii lea guovllugielaid dahje vehádatgielaid duogážin.

Artihkkaliid 9 ja 10 mielde vehádatgiela galgá sáhttit geavahit vuoigatvuođa-, hálddahus- ja virgeoapmahašáššiid dikšumis. Stáhtat galget maiddái sihkkarastit, ahte stáhtas leat vehádatgielat joavkomediat (artihkal 11).

Eurohpalaš eanadatoktasašsoahpamuš bođii Suomas fápmui jagi 2006. Soahpamuša oinnoleamos váikkuhus lea leamaš Eurohpa ráđi eanadatbálkkašumi mieđiheapmi. Soahpamuša ollašuhttima gohcet áššedovdikomitea ja ministtarkomitea. Suomas soahpamuš lea ollašuhtton ee. luonddusuodjalanlágas. Eanadatoktasašsoahpamuša 5 artihkkalis iešguđege soahpamušoassebealli čatnasa ee. dovddastit láhkaásaheamis eanadagaid olbmuid birrasa dehálaš oassin, oktasaš kultur- ja luondduárbbi máŋggahámatvuođa albmanussan ja iežas identitehta vuođđun, ja oassebealli maiddái čatnasa ráhkadit ja ollašuhttit sierradoaimmaid vehkiin eanadatpolitihka, mii sikte eanadatsuodjaleapmái, -dikšumii ja -plánemii, sihke laktit eanadatperspektiivvaid guovlo- ja gávpotplánenpolitihkkii ja kultur-, biras-, eanadoallo-, sosiála- ja ekonomiijapolitihkkii ja eará doaibmaprográmmaide. Soahpamušoassebealit sáhttet atnuiváldit meannudanvugiid, maid vuođul álbmot, báikkálaš- ja guovlovirgeoapmahaččat ja eará áššeosolaččat sáhttet oassálastit dán eanadatpolitihka meroštallamii ja ollašuhttimii. Artihkkalis 9 soahpamušoassebealit roahkasmahttet stáhtaid báikkálaš- ja guovloovttasbargui, mii ollá rájáid rastá, ja dárbbu mielde válmmaštallet ja ollašuhttet oktasaš eanadatprográmmaid.

Kulturovdanbuktosiid suodjalansoahpamuš lea boahtán Suomas fápmui jagi 2007. Kulturovdanbuktosiid suodjalansoahpamuša ulbmilin lea suodjalit ja ovddidit kultuvrraid máŋggahámatvuođa (1 artihkal). Soahpamuša mielde kulturovdanbuktosiid máŋggahámatvuođa suodjaleapmi ja ovddideapmi eaktudit buot kultuvrraid, maiddái vehádahkii gullevaš olbmuid ja eamiálbmogiid kultuvrraid ovttaveardásašvuođa ja gudnejahttima dovddasteami (2 artihkal). Soahpamušoassebealit galget álgit doaimmaide kulturovdanbuktosiid suodjaleami ja sihkkarastima várás (6 artihkal). Suodjalansoahpamuš meroštallá kulturovdanbuktosiid ovttaskas olbmuid, joavkkuid ja servošiid hutkáivuođa boađusin šaddan albmabuktimin, main lea kultuvrralaš sisdoallu (4 artihkal).

Sámekultuvrras árbevirolaš kulturovdanbuvttus dárkkuha juoigama, duoji, sámedáidaga, máinnastanárbbi ja myhtaid, girjjálašvuođa, sámegielat báikenamaid sihke sámi huksenárbbi (ee. gođiid, gámmiid, iešguđetlágan áittiid). Maiddái sámi dološ oskui gulavaš oaffaruššan siiddiide lea kulturovdanbuvttus. Ođđaseamos kulturovdanbuktosat dárkkuhit ođđaáigásaš sámemusihka, teáhtera ja filbmadáidaga.

Ávnnahis kulturárbbi suodjalansoahpamuš bođii Suomas fápmui jagi 2013. Soahpamuša ollašuhttimis vástida oahpahus- ja kulturministeriija. Soahpamuša ollašuhttima gohcá ráđđehusaid gaskasaš ávnnahis kulturárbbi suodjalankomitea. Soahpamuš dovddasta, ahte eamiálbmogiin lea dehálaš rolla ávnnahis kulturárbbi buvttadeamis, suodjaleamis, bajásdoallamis ja ođđasit hábmemis ja dasto maiddái kultuvrralaš máŋggahámatvuođa ja olmmošlaš hutkáivuođa ovddideamis. Soahpamuša ulbmilin lea suodjalit ávnnahis kulturárbbi ja sihkkarastit guskkolaš servošiid, joavkkuid ja ovttaskas olbmuid kulturárbbi gudnejahttima (artihkal 1). Ávnnahis kulturárbi dárkkuha soahpamuša 2 artihkkala mielde ee. geavadiid, govvádusaid, ovdanbuktosiid, dieđuid, dáidduid – sihke daidda laktáseaddji reaidduid, dávviriid ja artefávttaid ja kulturbáikkiid – maid servošat, joavkkut ja muhtin dáhpáhusain priváhta olbmot dovddastit kulturárbbi oassin. Dán ávnnahis kulturárbbi, mii sirdása buolvvas nubbái, servošat ja joavkkut buvttadit jotkkolaččat ođđasit nu, ahte leat oktavuođas birrasii, vuorrováikkuhusas luondduin ja iežas historjjáin, ja dat buktá sidjiide dovddu identitehtas ja joatkkašumis, ovddidemiin dán láhkai kultuvrralaš máŋggahámatvuođa ja olmmošlaš luovvannávcca gudnejahttima.

Ávnnahis kulturárbbi biirii gullet ee:

(a) njálmmálaš árbevierru ja albmabuktin nu, ahte mielde lea giella ávnnahis kulturárbbi gaskoapmin;

(b) ovdanbukti dáidagat;

(c) sosiálalaš geavadat, rituálat ja ávvudoalut;

(d) dieđut ja geavadat, mat laktásit lundui ja máilmmiávvosii;

(e) árbevirolaš duodjedáiddut.

Soahpamuša oassebealit galget álgit dárbbašlaš doaimmaide ávnnahis kulturárbbi suodjaleami várás iežaset guovlluin ja maiddái fuobmát ja meroštallat guovlluset ávnnahis kulturárbbi sierra elemeanttaid ovttasbarggus čanusjoavkkuiguin (11 artihkal). Oassebealit galget maiddái bidjat lohkui ávnnashis kulturárbbi, mii gávdno guoskevaš stáhtas (12 artihkal).

Jagi 1948 dohkkehuvvon ON:id olmmošvuoigatvuođaid oppamáilmmálaš julggaštus lea riikkaidgaskasaš olmmošvuoigatvuođaid vuođđu. Buot máilmmi stáhtat leat geavadis dohkkehan dan. Vaikke julggaštus ii leatge stáhtasoahpamuš, das lea juridihkalaš geatnegahttinsisdoallu, daningo dan vuođul leat ovddiduvvon riikkaidgaskasaš soahpamušat olmmošvuoigatvuođaid buorideami várás. Julggaštus ii gieđahala sierra eamiálbmogiid ja vehádagaid vuoigatvuođaid, muhto dáhkida buot álbmotjoavkkuide seamma vuoigatvuođaid ja geatnegasvuođaid sihke dásseárvosaš vejolašvuođaid eallit kultuvrraset mielde almmá olggušteami ja mielaválddi haga.

ON:id oktasaščoahkkin dohkkehii jagi 2007 guhká válmmaštallon julggaštusa eamiálbmogiid vuoigatvuođain. Suopma dohkkehii julggaštusa almmá eavttuid haga. Julggaštus čohkke elemeanttaid riikkaidgaskasaš soahpamušain, mat leat jo gávdnomis. Julggaštusa ollašuhttima čuovvu ja ovddida ON:id olmmošriekteráđi vuollásažžan doaibmi eamiálbmotraporterejeaddji. Raporterejeaddji addá almmolaš ávžžuhusaid eamiálbmogiid vuoigatvuođaid ovddideami várás ja čielggada eamiálbmogiid vuoigatvuođaid ollašuvvama guđege stáhta viidodagas. Julggaštusa ollašuhttin čuvvojuvvo maiddái eamiálbmogiid bissovaš foruma jahkásaš čoahkkimiin.

Julggaštusa guovddáš artihkkalat gusket eamiálbmogiid iešmearridanvuoigatvuođa, vuoigatvuođa iežaset gillii ja kultuvrii, stáhtaid ovddasvástádusa eamiálbmotkultuvrraid sihkkarastimis, eamiálbmogiid vuoigatvuođa luondduriggodagaide. Julggaštus gieldá maiddái eamiálbmogiid buotlágan suddadangeahččalemiid.

Eamiálbmotjulggaštus lea váldon moatte stáhta láhkaásaheapmái, muhto eanaš oassin stáhtat leat doallan julggaštusa dušše morálalaččat geatnegahttin. ON:id eamiálbmotraporterejeaddji professor James Anaya lea árvvoštallan raporttastis eamiálbmotjulggaštusa ollašuhttima ja mearkkašumi ON:id oktasaščoahkkima várás. ON:id oktasaščoahkkima mearrádusain leat lágalaš geatnegasvuođat. Anaya mielde julggaštus albmanahttá globála konsensusa eamiálbmotvuoigatvuođaid sisdoalus ja geatnegasvuođa ovddidit olmmošvuoigatvuođaid ON:id soahpamušaide mielde. Muhtin julggaštusa oassesuorggit dego vealatkeahtesvuohta, kultuvrra guoskkameahttunvuohta, opmodat ja iešmearridanvuoigatvuohta leat boahtimin riikkaidgaskasaš dábálaš vuoigatvuođa norpmaid oassin. Julggaštus maiddái vuođđuduvvá stáhtaid ratifiseren máŋggaid olmmošriektesoahpamušaide, mat leat stáhtaid lágalaččat geatnegahttit.

Julggaštusa láidehusoasis namalassii gávnnahuvvo, ahte eamiálbmogat leat deaividan historjjá áigge eahpevuoiggalašvuođa, mii lea eastán sin sihkkarastimis ja ovddideamis iežaset kultuvrra ja hedjonahttán sin vuoigatvuođaid. Anaya maiddái deattuha, ahte eamiálbmotjulggaštus čohkke daid olmmošvuoigatvuođaid, mat eamiálbmogiin livčče galgan leat olmmošsohkagotti oassin. Eamiálbmotjulggaštusa dárkkuhussan lea divvut dáid historjjálaš boasttovuođaid.

Olmmošriekteorgánat, mat vástidit riikkaidgaskasaš olmmošriektesoahpamušaid tulkomis ja heiveheamis, leat dávjá gidden čovdosiinnis fuopmášumi julggaštusa geatnegasvuođaide. Eamiálbmotjulggaštusa geatnegasvuođaide čujuhuvvo erenomážit áššiin, mat gusket vealatkeahtesvuođa, kultuvrralaš guoskameahttunvuođa ja iešmearridamnvuoigatvuođa. Eamiálbmotjulggaštusas lea mearkkašahtti normatiivvalaš árvu dan alla legitimitehtadási geažil, daningo čielga eanetlohku ON:id oktasaščoahkkimis dohkkehii julggaštusa ja eamiálbmotsearvvuš doarju julggaštusa.

Rio de Janeiros jagi 2012 dollon suvdilis ovdáneami konfereansa dohkkehii loahppajulggaštusa ”The Future We Want ”. Čoahkkin lea jagi 1992 dollon suvdilis ovdáneami konfereanssa čuovvunčoahkkin. Jagi 1992 čoahkkin lei hui mearkkašahtti, daningo dalle dohkkehuvvojedje ee. biodiversitehtasoahpamuš, dálkkádatsuodjalansoahpamuš ja suvdilis ovdáneami mihttomearit (Agenda 21). Suomas suvdilis ovdáneapmi lea ovddiduvvon ee. álbmotlaš suvdilis ovdáneami strategiijain ja servodatčatnasumiin.

Rio +20 -čoahkkima loahppaáššebábir gieđahallá erenomážit ruoná ekonomiija, geafivuođa geahpedeami ja suvdilis ovdáneami prinsihpaid. Maiddái eamiálbmogiid vuoigatvuođat leat ovdanbukton julggaštusas. Rio julggaštus deattuha, ahte suvdilis ovdáneami ollašuhttin eaktuda eamiálbmogiid aktiivvalaš ja duođalaš oassálastima suvdilis ovdáneami ovddideami buorrin buot dásiin. Rio julggaštus maiddái dovddasta ON:id eamiálbmotjulggaštusa mearkkašumi ja dan, ahte julggaštusa galgá vuhtiiváldit suvdilis ovdáneami strategiijaid ollašuhttimis. Rio julggaštus eaktuda, ahte stáhtat dorjot eamiálbmogiid identitehta, kultuvrra, kulturárbbi, árbevirolaš dieđuid ja vieruid. Julggaštus deattuha dárbbu doarjut eamiálbmogiid ealáhushámiid, mat leat suvdilis ovdáneami mielde.

Unesco oktasaščoahkkima dohkkehan julggaštus lea ráhkadan vuođu ávnnahis kulturárbbi ja kulturovdanbuktosiid suodjalansoahpamušaide. Julggaštusa artihkkalis 4 gávnnahuvvo, ahte kultuvrralaš máŋggahámatvuođa bealušteapmi lea ehtalaččat vealtameahttun ja earutkeahtes oassi olmmošárvvu gudnejahttimis. Dasa gullá čatnasupmi olmmošvuoigatvuođaide ja vuođđofriijavuođaide, erenomážit vehádagaide ja eamiálbmogiidda gullevaš olbmuid vuoigatvuođaide. Julggaštusa ollašuhttinplána čuoggás 14 Unesco lahttoriikkat čatnasit álgit doaimmaide erenomážit eamiálbmogiid árbevirolaš dieđu gudnejahttima ja seailluheami dihte, dan árvvu dovddasteami dihte eandalii birassuodjaleamis ja luondduriggodagaid hálddašeamis, dáláš diehtaga ja báikkálaš dieđu ávkingeavaheamis nuppiideaset dievasmahttin láhkai.

Riikkaidgaskasaš bargoorganisašuvnna ILO:a soahpamuš nr 169 eamiálbmogiid ja olmmoščearddaid vuoigatvuođain lea dohkkehuvvon jagi 1989. Soahpamuša leat ratifiseren davviriikkain Norga ja Dánmárku. Soahpamuša ratifiseren lea leamaš Suoma olmmošriektepolitihkalaš mihttomearrin jo guhká. Soahpamuša ratifiseren váldui vuosttas háve mihttomearrin stáhtaministtar Jyrki Katainen ráđđehusprográmmii. Soahpamuša deháleamos artihkkalat 14 ja 15 gieđahallet eamiálbmogiid vuoigatvuođa eatnamii, čáhcái ja luondduriggodagaide.

Suomas vuoigatvuođaministeriija lea čielggadan jagi 2012 soahpamuša ratifisereneastagiid čuoldima nu, ahte lea sádden áššis cealkámušbivdaga ministeriijaide ja Sámediggái. Sámediggi gávnnahii cealkámušastis, ahte Suomas leat buorit eavttut ratifiseret soahpamuša ja hoahpuhii ratifiserenproseassa álggaheami. Sámediggi maiddái gávnnahii, ahte eana- ja čáhcevuoigatvuođat gusket sámiid ruovttuguovllu ja eana- ja čáhceviidodagaid, mat leat stáhta hálddus. Soahpamuša ratifiseren ii leat goittotge vel ovdánan.

Riikkaidgaskasaš áššedovdibargojoavku luohpadii evttohusa davviriikkalaš sámesoahpamuššan jagi 2005. Stáhtasoahpamušráđđádallamat Suoma, Norgga ja Ruoŧa stáhtaiguin soahpamuša lohppii gárvema ja dohkkeheami várás álggahuvvojedje jagi 2011 ja dat ožžojuvvojedje lohppii čakčat 2016. Soahpamuš nannejuvvui ođđajagemánus 2017, muhto dat ii leat ratifiserejuvvon.

Soahpamuša mielde Sámedikkit galget dohkkehit soahpamuša ovdal ráđđehusaid vuolláičállimiid. Sámi parlamentáralaš ráđđi lea geassemánus 2018 doaimmahan Sámedikki oktasaš evttohusa áššiin, maid oasil ráđđádallamiid galggašii rahpat ođđasit. Soahpamuša tulkoma guoski áššebáhpáris lea ságastallon, muhto oktasaš ipmárdussii ii leat vel bessojuvvon.

Soahpamuša dárkkuhussan lea harmoniseret sámiid guoski láhkaásaheami, láhčit vejolašvuođaid sámegiela, kultuvrra ja sámeealáhusaid ovdáneapmái nu, ahte stáhta ráját hehttejit nu uhcán go vejolaš sámiid ovttasbarggu. Soahpamuš čohkke guovddáš geatnegasvuođaid eará riikkaidgaskasaš soahpamušain ja julggaštusain, dego ILO 169-soahpamušas ja eamiálbmotjulggaštusas.

Suoma Sámedikkis leat golbma ovddasteaddji stáhtaráđi nammadan ráđđádallansáttagottis. Sámedikki ovddasteaddjiin lea hállanvuoigatvuohta soahpamušráđđádallamiin ja vuoigatvuohta guođđit oainnuset beavdegirjái. Sámedikkiid ja Ruošša sámiid ovttasbargoorgána sámi parlamentáralaš ráđđi (SPR) lea soahpan, ahte sámit ráđđádallet oktan álbmogin ráđđádallamiin ja ahte sámiid oktasaš oainnuin sohppojuvvo SPR:s.

WIPO elege máilmmi vuoiŋŋalaš opmodaga organisašuvdna (eaŋg. World Intellectual Property Organisation) lea Ovttastuvvan našuvnnaid spesiálaorganisašuvdna. Suoma stáhta lea WIPO lahttu. WIPO váldobargun lea ovddidit dakkár doaibmabijuid buorideami, maid dárkkuhussan lea álkidahttit vuoiŋŋalaš opmodaga beaktilis suddjema miehtá máilmmi ja ovttaiduhttit álbmotlaš láhkaásaheami dán suorggis; roahkasmahttit dahkat riikkaidgaskasaš soahpamušaid, mat dárkkuhit vuoiŋŋalaš opmodaga suddjema, ja fuolahit vuoiŋŋalaš opmodaga riikkaidgaskasaš suodjaleami álkidahttimis ja dárbbu mielde registreremis dán suorggis sihke registrerema guoski dieđuid almmolašvuhtii buktimis.

SPR lea dárkojeaddjin WIPO Intergovernmental Committee on Intellectual Property and Genetic Resources, Traditional knowledge and folklore (IGC) -komiteas elege stáhtaid gaskasaš komiteas guoskkadin vuoiŋŋalaš opmodaga, genariggodaga, árbevirolaš dieđu ja álbmottradišuvnna. Komitea bargun lea válmmaštallat soahpamušteavstta riikkaidgaskasaš instrumeantta dahje instrumeanttaid oažžuma várás genariggodaga, árbevirolaš dieđu ja álbmottradišuvnna suodjaleapmin. Lágalaš instrumeantta válmmaštallan lea ádjánán guhká, iige soahpamušhámus lágalaš instrumeanttaid oažžuma várás leat vel ožžojuvvon gárvvisin.